چکیده:
به
طور قطع اندیشه دفاعی امام دارای یک چارچوب، سیستم و کلیت جامع است. دفاع
در اندیشه امام خمینی (ره) ماهیتی الهی و انسانی دارد. ایشان در اندیشۀ
دفاعی خود رویکرد کاملاً دینی را
برگزیده و روح مبارزه و حفظ انگیزۀ دفاعی را تبلور آرمان‌های دین و
دینداری می‌دانند. در دیدگاه امام (ره)، دفاع؛ واکنش مشروع انسان برای
تضمین حیات مادی و معنوی حفظ کرامت و شرف انسانی خویش در برابر عوامل مهاجم
است که تکلیفی است واجب و الهی. اندیشه‌های دفاعی ایشان
محصور در مرزها نیست، آنچه که برای ایشان در بالاترین درجه اهمیت قرار
داشت، دفاع از منافع جهانی اسلام است چرا که محور اندیشه‌های دفاعی حضرت
امام(ره) اسلام و آرمان‌های الهی است. در حقیقت گفتمان دفاعی ایشان بر پایۀ
دفع تهدید همه‌جانبه از اسلام، جهان اسلام و نظام
اسلامی معنا و هویت می‌یابد. حرکت قاطعانه و سازش‌ناپذیر امام (ره) در
دفاع از ملل اسلامی آثاری را بر جای گذاشته است که برخی از آنها عبارتند
از: احیای مجد و عظمت اسلام و مسلمین، خلع ید دست‌های پلید استعمار از
کشورهای اسلامی، بیداری ملت‌های اسلامی و غیر اسلامی،
اتحاد و وحدت در مقابل دشمن مشترک، تقویت اعتماد و عزت نفس در ملت‌ها و...
. این نوشتار بر آن است تا به بررسی جایگاه دفاع در اندیشه و سیرۀ امام
خمینی (ره) بپردازد و تلاش بر آن است تا نقش امام (ره) را در دفاع از ملل
اسلامی و مستضعف مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم.
مقدمه:
در
روزگار معاصر که قدرت‌های استکباری و نظام‌های ضد مذهبی تلاش می‌کردند تا
ارزش‌های اخلاقی و معنوی را از جوامع انسانی دور سازند و طبق اصول مادی و
برنامه‌های ضد ارزشی خود، انسان
را شکل و جهت بخشند، چهره‌ای درخشید که آئینۀ تمام نمای مکتب؛ و جان او
جام جهان‌نمای استقامت و معنویت بود و گفتار و رفتارش تجلی نور حقیقت. به
طوری که آرای دفاعی ایشان پایگاه مستحکمی برای مبارزان راه حق و مجاهدان
مدافع اسلام و ارزش‌های متعالی آن به شمار می‌آید.
امام
خمینی (ره) از نادر افرادی بودند که با درک صحیح و جامع از مکتب اسلام و
انبیاء، به تمامی زوایای دین اشراف داشتند و سیرۀ عملی و نظری ایشان از
قوانین الهی نشأت گرفته و دیدگاه
دفاعی ایشان از کوثر اسلام ناب سیراب شده است. و اگر جنگ و دفاع یکی از
ارکان اسلام به شمار نمی‌رفت، مطمئناً ایشان به آن توجهی نمی‌کردند چنان که
در قرآن کریم «قتال» با مشتقاتش 170 مرتبه، «حرب» با مشتقاتش ده بار،
«جهاد» با مشتقاتش 41 مورد و «دفاع» با مشتقاتش ده
مرتبه تکرار شده است. به طوری که خداوند متعال خود را اولین مدافع مؤمنان و
بندگان خویش دانسته و می‌فرماید: «ان الله یدافع عن الذین آمنوا ان الله
لایحب کل خوان کفور» (حج، 38). اصولاً خدامحوری و دین‌گرایی پایۀ اصلی
اندیشۀ ایشان بوده و همواره بر دفاع از حریم ارزش‌های
اسلام و قرآن تأکید کرده‌اند و حتی جنگ‌ها را به منظور توسعه اسلام در
عالم بیان داشته‌اند (مرندی، 1378: 10- 9).
اندیشۀ
دفاعی امام (ره)، هم بیانگر شخصیت و افق فکری امام است و هم می‌تواند راهی
برای تبیین استراتژی و خط‌مشی همیشگی نظام مقدس جمهوری اسلامی باشد.
خوشبختانه رهبر معظم انقلاب اسلامی،
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بیش از همه به این نکته عنایت دارند و شاید هیچ
سخن، صحبت و سخنرانی نباشد که ایشان نامی از حضرت امام خمینی(ره) نبرند و
گوشه‌ای از اندیشه‌های او را تبیین نفرمایند. این در حالی است که ایشان به
عنوان شخص اول نظام، این نقش را مستقیماً دارند،
اما به این نکته عنایت دارند که اندیشه‌های امام است که باید تبیین شود و
این راه، ادامۀ راه او است.
بررسی
آراء و نظرات حضرت امام (ره) در زمینۀ مسائل دفاعی، آثار ارزشمندی برای
نیروهای مسلح جهان اسلام دارد، این نیروها بدون تبیین نظرات دفاعی و
استخراج تئوری و تدوین فرهنگ دفاع،
به استقلال دفاعی دست نخواهند یافت. مهم‌ترین بخش استقلال دفاعی، دستیابی
به فرهنگ دفاع خودی است و چه کسی اولی از امام راحل(ره) که یک نبرد بسیار
مُدرن، عظیم و طولانی را در هشت سال دفاع مقدس هدایت کرد و با آزادسازی
کلیه سرزمین‌های اسلامیمان، حسرت الحاق حتی یک
وجب از خاک کشورمان را به دل دشمن گذاشت و با موفقیت بی‌نظیری ملت سربلند
ایران را از آن نبرد خارج کرد.
اندیشه‌های
دفاعی امام خمینی (ره) محوری‌ترین مبحث در پیروزی‌های ماست. اگر این نوع
هدایت جامعه نبود، تاریخ شیعه مفاهیمی مثل: استقامت، سپاه و بسیج به خود
ندیده است. شناخت اندیشه‌ها،
دیدگاه‌های دفاعی، تفکرات و آگاهی از دلائل امام امت(ره) برای مبارزه علیه
مثلث شوم زر، زور و تزویر به ما کمک می‌کند اسلام ناب محمدی (ص) را آنچنان
که او شناخته بود، بشناسیم و در جهت تحقق اهداف و آرمان‌های اسلام بدون
افتادن در مسیرهای انحرافی و پیروی از منحرفین
گام برداریم و مسئولیت‌ها را همانگونه انجام دهیم که خداوند متعال از ما
می‌خواهد (شبانی، 1376: 319).
مفهوم دفاع
دفاع
در لغت به معنای مدافعه و استیفای حقوق و به معنی دور نمودن می‌باشد
(سیاح، 1375: 468). بنابراین دفاع در جایی است که حقوق کسی مورد تجاوز قرار
گرفته باشد. دفاع در اصطلاح نیز
به همین معنی می‌باشد. چنان که در جایی که جان و مال و ناموس و یا حدود و
ثغور یک ملت و یا یک فرد، مورد تجاوز و تعدی قرار گرفته باشد، امر دفاع و
استیفای حقوق فرد و یا ملت مورد تجاوز، لازم می‌آید. این امری است عقلانی و
هر انسانی که دارای عقل سلیم بوده و به دور
از حبّ و بغض باشد، این مسأله را پذیرفته و بر صحت آن گواهی میدهد.
در
اصطلاح فقهی دفاع عبارت است از مقابله با کسی که نسبت به جان و مال و ثغور
اسلام و مسلمین قصد تجاوز و تعدی دارد. در مجموع، دفاع؛ در مقابل هجوم و
تهدید شکل می‌گیرد. از آن زمان
که ابلیس به سرپیچی از فرمان حضرت حق دست یازید، تقابل و تعارض حق و باطل
آغاز شد. در طول تاریخ بشر این تقابل همواره به اشکال مختلف ظاهر گردیده
است.
در
مباحث فقهی اسلام، ظاهراً موضوع مستقلی به نام «دفاع» مطرح نشده و آنچه بر
اساس شواهد موجود می‌باشد، مجموعۀ گسترده‌ای است به نام جهاد که «دفاع»
نیز یکی از مصادیق آن است (رضوی،
1376: 464).
دفاع
امری قراردادی و اعتباری است که در موقعیت‌های خاص و شرایطی ویژه تعریف و
تبیین می‌گردد. به طور اصولی دفاع به معنی دفع کردن یا مقابله با مهاجم یا
مهاجمین می‌باشد. زیرا کرامت
انسان‌ها به آزادی از زیر یوغ ستم و ستمگران معنی و مفهوم پیدا می‌کند و
نیرو یا عاملی که آزادی انسان را سلب نماید، مانع بزرگی در جهت تعالی و
کرامت انسان می‌باشد. به همین منظور خداوند در قرآن مجید مؤمنان را به جهاد
ترغیب و تشویق نموده است و فلسفۀ دفاع از خویشتن
در این مرحله نهفته است (اشراق، 1368: 28 و 128).
منزلت دفاع و ضرورت آن
دفاع
و جهاد در فرهنگ اسلامی از منزلت ویژه برخوردارند که حفظ و تداوم شرافت و
عزت نظام در برابر تهاجماتِ دشمنِ به کینه نشسته را به عهده گرفته‌اند. این
دو واژه، واژه‌های نجات، استقلال،
نمودهای کرامت، شوکت و معرفت‌های آزادی و حیاتند. چرا که اسلام، کینه‌ورزی
کفر را بی‌هیچ فترتی پیوسته در مقابل داشته و دارد و درد زخم‌های تهاجم
ناجوانمردانه این دشمن غدّار را در طول تاریخ حیات ایمان و در فراز و
نشیب‌های دوام خود به عینه وجدان کرده و با شیرینی
استقامت و صبر زیسته است، التیام این زخم‌ها و جبران آنها را این دو امر
مقدس، به دوش می‌کشند.
سرگذشت
شکوهمند تلخ و شیرین 8 سال پایمردی و ایثار ملت سرافراز ایران نمودِ محسوس
این تقدس است که با بیان رسای نقش‌آفرین بزرگ و هدایت‌گر ارجمند آن در هر
زمان و مکان و به هر بهانه
و در هر حادثه به صراحت کشیده شده است. بیان اوج و منزلت دفاع و جهاد، چه
در قالب تشویق و تحریض به حضور و سبقت در آن و ذکر فضیلت مجاهدان و
رزم‌آوران و زمینه‌سازان حرکت آنان و ترسیم درجات خاص و استثنایی برای
شهیدان و چه در قالب نکوهش و ذمّ از سستی‌کنندگان، بهانه‌تراشان
و فراریان از جنگ و جهاد، در کتاب و سنت و در کلام و مواضع امام (ره)
آنقدر زیاد است که در این نوشتار تنها به ذکر مختصری از آن اکتفا نمودیم.
در
زمینه ضرورت دفاع امام (ره) معتقدند که: «نکته مهمی که همه ما باید به آن
توجه کنیم و آن را اصل و اساس سیاست خود با بیگانگان قرار دهیم این است که
دشمنان ما و جهانخواران تا کی
و تا کجا ما را تحمل می‌کنند و تا چه مرزی استقلال و آزادی ما را قبول
دارند. به یقین آنان مرزی جز عدول از همۀ هویت‌ها و ارزش‌های معنوی الهیمان
نمی‌شناسند. به گفته قرآن کریم هرگز دست از مقابله با ستیز با شما بر
نمی‌دارند مگر این که شما را از دینتان برگردانند
ما چه بخواهیم و چه نخواهیم صهیونیست‌ها و آمریکا و شوروی در تعقیبمان
خواهند بود تا هویت دینی و شرافت مکتبیمان را لکه‌دار نمایند» (امام‌خمینی،
1368، ج20: 245- 227).
«پس
راهی جز مبارزه نمانده است و باید چنگ و دندان ابرقدرت‌ها و خصوصاً آمریکا
را شکست و الزاماً یکی از دو راه را انتخاب نمود: یا شهادت، یا پیروزی، که
در مکتب ما هر دوی آنها پیروزی
است که انشاءالله خداوند قدرت شکستن چارچوب سیاست‌های حاکم و ظالم
جهانخواران و نیز جسارات ایجاد داربست‌هایی بر محور کرامت انسانی را به
همه مسلمین عطا فرماید، و همه را از افول ذلت به صعود عزت و شکوت همراهی
نماید» (امام‌خمینی، 1368، ج20: 245- 227).
«جنگ
ما جنگ عقیده است و جغرافیا و مرز نمی‌شناسد و ما باید در جنگ اعتقادیمان
بسیج بزرگ سربازان اسلام را در جهان راه اندازیم» (امام‌خمینی، 1368، ج20:
163).
دفاع در اندیشه امام خمینی (ره)
اندیشه
دفاعی حضرت امام این بود که از هر چیز بهانه‌ای برای آزاد کردن انسان‌ها
پیدا کند. جنگ هم بهانۀ خوبی بود. با جنگ، انسان‌ها را آزاد کرد. انسان‌ها
در ترس رفتند تا از ترس آزاد
شوند. آیا شما می‌توانید بدون این که در آب بروید، ترستان را از شنا
بریزید؟ هر چه کتاب بخوانید و هر چه تمرین در خشکی بکنید، مثل آن حالتی
نیست که خود را در آب می‌اندازید. دشمن فکر می‌کرد جنگ مانع رشد خواهد شد.
اشتباه او هم همین است. امام (ره) می‌فرمود: بیچارگی
دشمنان اسلام در این است که اسلام را نشناخته‌اند، انسان را نشناخته‌اند.
امام
خمینی (ره) دربارۀ دفاع از اهداف اسلامی و دستاورهای نهضت اسلامی
می‌فرماید: «ما الان که با قدرت‌های بزرگ دنیا مواجه هستیم، حال دفاعی
داریم یعنی ما مدافع از آن چیزهایی که نهضت
ما، قیام ما برای ما هدیه آورده است و از اهداف اسلامی و از کشور اسلامی
خودمان و از تمام چیزهایی که مربوط به اسلام و مربوط به کشور است در حال
دفاع هستیم و در حال دفاع، بسیج باید عمومی باشد. یعنی قضیه جهاد یک قضیه
است، قضیه دفاع قضیه دیگر. قضیه جهاد یک شرایطی
دارد، برای اشخاص خاصی هست، برای گروه معینی هست با شرایطی، لکن قضیه
دفاع، عمومی است، مرد، زن، بزرگ، کوچک، پیر و جوان همان طوری که عقل انسان
هم حکم می‌کند که اگر کسی هجوم آورد برای منزل یک کسی، اهالی آن منزل، هر
یک که هست دفاع می‌کنند از خودشان» (امام‌خمینی،
1368، ج12: 44).
دیدگاه
حضرت امام (ره)، که بر گرفته از آموخته‌های دینی است، دفاع؛ واکنش مشروع
انسان برای تضمین حیات مادی و معنوی حفظ کرامت و شرف انسانی خویش در برابر
عوامل مهاجم است که تکلیفی
است واجب و الهی. اندیشه‌های دفاعی امام (ره) محصور در مرزها نیست، آنچه
که برای ایشان در بالاترین درجه اهمیت قرار داشت، دفاع از منافع جهانی
اسلام است چرا که محور اندیشه‌های دفاعی حضرت امام (ره) اسلام و آرمان‌های
الهی است. تأکید حضرت امام بر این بود که اگر در
آفریقا یا آمریکا مسلمانی از ما کمک بخواهد ولو آن که هر پیامدی داشته
باشد، وظیفه اسلامی ما است که او را یاری کنیم. برای ما کشور مطرح نیست
آنچه مطرح است اسلام است و این نشان دهندۀ وسعت اندیشه دفاعی ایشان است.
دفاع
در اندیشه امام منحصر به مقیاس‌های ملی و یا صرفاً شیوه‌های نظامی نیست.
همانگونه که فرهنگ مهاجم به محدوده و مقیاس ملی اکتفا نمی‌کند، اگر در هر
نقطه از جهان فرهنگ اسلام مورد
تهاجم قرار گیرد، بر همه مسلمانان دفاع سیاسی، نظامی، فرهنگی و حتی
اقتصادی واجب است و آنچه را که حزب‌الله و نیروهای مخلص بسیجی، سپاهی و
ارتشی باید در برابر تهاجم استکبار برای خود سنگر قرار دهند فرهنگ اصیل
اسلام است.
آنچنان
که حضرت امام (ره) در تحریرالوسیله نوشته‌اند و ما بخشی از مسائل آن را
می‌آوریم آن است که دفاع در تمامی عرصه‌ها بر همۀ مسلمانان واجب است:
«اگر
خوف آن رود که دشمن استیلا و تسلط خود را گسترش دهد و اسیرشان سازد، در
این صورت دفاع واجب می‌شود به هر وسیله‌ای که ممکن باشد»(امام‌خمینی، 1379،
ج1: 452).
«اگر
خوف آن رود که دشمن کافر بر حوزۀ اسلام و شهرهای آن تسلط سیاسی که منجر
شود به اسارت سیاسی و اقتصادی مسلمین و ذلت و تحقیر اسلام و مسلمین و ضعیف
شدنشان دفاع واجب می‌شود. و این
دفاع یا با سلاح‌هایی که دشمن دارد و شبیه آن صورت می‌گیرد و یا با مقاومت
و مبارزه منفی مانند تحریم خرید کالای دشمن و ترک کردن استعمال آنها و
معاشرت نکردن با آنها به طور کلی»(امام‌خمینی، 1379، ج2: 336).
«اگر
روابط سیاسی میان دول اسلامی و دولت‌های خارجی و بیگانه باعث تسلط آنها بر
نفوس و شهرها و اموال مسلمانان شود یا باعث اسارت سیاسی مسلمانان گردد،
برقراری روابط؛ حرام است و پیمان‌هایی
که برقرار می‌کنند باطل است و بر مسلمان واجب است که در این مواقع رؤسای
دولت‌های خود را ارشاد کنند و آنان را وادار سازند که چنین قراردادهایی را
فسخ نمایند هر چند که با مبارزه منفی باشد» (امام‌خمینی، 1379، ج1: 462).
«اگر
ترس آن رود که یک کشور مسلمان مورد هجوم و حمله بیگانگان و اجانب قرار
بگیرد بر تمام دولت‌های اسلامی واجب است که از آن کشور مسلمان حمایت و دفاع
کنند با هر وسیله که ممکن باشد»
(امام‌خمینی، 1379، ج1: 487- 485).
با
توجه به فتاوای حضرت امام (ره) در راستای دفاع در می‌یابیم حضرت امام (ره)
از هرگونه تجاوز به اجزاء فرهنگی مادی و معنوی شدیداً مخالفت و مبارزه با
آن را واجب دانسته است. زیرا
تجاوز فرهنگی به صورت تهاجم به اجزاء آن صورت می‌پذیرد و دشمن از راه آداب
و سننی که شاید از دید بعضی از حکومت‌ها و افراد مهم نبوده باشد وارد
گردیده و در نهایت اهداف خود را پیاده کنند. امام (ره) در فتاوای دفاع به
تمام مسائل اجتماعی نظر داشته و با فتوای خود راه‌های
ورود استعمار فرهنگی را بسته و قبل از ورود عقاید و افکار که جامعه را از
میان تهی نماید به دفع آن پرداخته است و هر جامعه‌ای چنانچه بدان عمل
نمایند یقیناً راه نفوذ فرهنگ بیگانه مسدود نموده است (معصومی، 1377: 380).
حضرت
امام (ره) به استقلال فرهنگی و بازگشت به اسلام ناب سفارش زیادی می‌فرمود،
چرا که بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت دارد
فرهنگ آن جامعه است و فرهنگ هر
جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل میدهد و با انحراف فرهنگ هر چند
جامعه در ابعاد اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ و
میان تهی خواهد بود. امام (ره) بارها فرهنگ منحطی که در گذشته بر جامعه
حاکم بوده را شدیداً مورد انتقاد قرار می‌داد
و سعی در معرفی فرهنگ اصیل داشت. امام (ره) می‌فرمود:
«در
صدد باشید که از غرب‌زدگی بیرون بیایید و گمشدۀ خود را پیدا کنید. شرق،
فرهنگ اصیل خود را گم کرده است و شما که می‌خواهید مستقل و آزاد باشید باید
مقاومت کنید و باید همه قشرها
بنای این را بگذارند که خودشان باشند» (امام‌خمینی، 1368، ج11: 186).
حضرت
امام (ره) توهین به مقدسات و فرهنگ اسلامی را بی‌جواب نمی‌گذاشت و به دشمن
می‌فهماند که قادر به مسخره گرفتن فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی اسلامی نیست و
از آن دفاع خواهد شد. در جریان
سلمان رشدی که فرهنگ غنی اسلامی با شیوۀ خاصی مورد تهاجم قرار گرفت و به
تصور برخی که می‌بایستی به خاطر شرایط موجود در این امر مسامحه نمود، حضرت
امام (ره) بلافاصله آن فتوای معروف را صادر و یک بار دیگر صلابت و عظمت
اسلام را در جهان به نمایش گذاشت و دشمن را در
برابر آن عظمت کوچک شمرد (معصومی، 1377: 381).
دفاع
در اندیشه امام خمینی ماهیتی الهی و انسانی دارد. بدین جهت است که به
تعبیر ایشان «حضور توده مردم در صحنه جهاد و دفاع در جهت اطاعت خدا» مطرح
است (امام‌خمینی، بی‌تا: 24).
در راستای چنین برداشتی از ماهیت دفاع است که پیروزی‌های به دست آمده در
میدان نبرد با دشمن در هشت سال دفاع مقدس را از جانب خدای سبحان دانسته و
می‌گوید: بار الها جوانان رزمنده ایران فتح را از تو می‌دانند و به قدرت
خویش مغرور نیستند و اگر غرور و سرفرازی هست، تو
نازل فرمودی و رعب و وحشت را در قلوب دشمنان آنان که دشمنان اسلام‌اند
انداختی (امام‌خمینی، 1368، ج16: 100). بر این مبنا، به اعتقاد وی «این جنگ
تحمیلی شکوه و عظمت ایمان و اسلام را در پهناور جهان منتشر نمود»
(امام‌خمینی، 1368، ج16: 101).
نقش امام (ره) در دفاع از ملل اسلامی و مستضعف
الف) زمینه دفاع
معمار
بزرگ انقلاب اسلامی حرکت ضداستکباری و مبارزات حق‌طلبانه و مظلوم‌خواهانه
خود را از دوران استبداد و اختناق رضاخانی که با انزوای اسلام و روحانیت از
صحنۀ سیاسی و اجتماعی ایران
همراه بود، آغاز نمودند. آن عالم مجاهد با سرودن ابیات زیر دوران غربت
مبارزین را در سال‌های اختناق چنین توصیف می‌نمایند:
از جـور رضا شاه کـجا داد کـنیـم زیـن دیـو، برکـه نـاله بنیـاد کنـیم
آن دم که نفس بُود، ره ناله ببست اکنون نفسی نیست که فریاد کنیـم
در این دوران امام (ره) با تدوین و انتشار کتاب کشف‌الاسرار[1]
فجایع سلطنت بیست سالۀ پهلوی را افشا نموده و با دفاع از اسلام و روحانیت
به پاسخگویی
به شبهات و هجمه‌های منحرفین پرداخت و در همین کتاب ایدۀ حکومت اسلامی و
ضرورت قیام برای تشکیل آن را مطرح ساخت. یک سال بعد نخستین بیانیۀ سیاسی
خود را که در آن (با آیۀ قُل اِنَّما اَعِظُکُم بِواحِدَةٍ اَن تَقُومُوا
لِلّهِ مشثنی وَ فُرادی (سبأ، 46) آغاز شده بود)،
آشکارا علمای اسلام و جامعۀ اسلامی را به قیام عمومی فرا خوانده بود، صادر
کردند (انصاری، 1374: 29).
امام
(ره) به عنوان تجسم عملی اسلام نام محمدی زمینۀ حرکتشان را در دفاع از
ملت‌های اسلامی و ستمدیده، پیروی از دستورات و رهنمودهای قرآن کریم، سنت و
سیرۀ نبی مکرم اسلام (ص) و ائمۀ
اطهار (ع) بیان می‌کنند و برای تحقق بخشیدن به وعده الهی «وَ نُریدُ اَن
نُمَنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفُوا فِی الأرضِ وَ نَجعَلَهُم اَئِمَّةَ وَ
نَجعَلَهُم الوارِثینَ» (قصص، 5) و با استناد به آیۀ شریفۀ «وَ ما لَکُمْ
لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ
مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا
أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا
مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً» (نساء، 75)
و حدیث نبوی: «مَن سَمِعَ مُسلِماً یُنادی یا
لَلمُسلِمینَ فَلَم یُجِبهُ فَلَیسَ بِمُسلِمٍ» (مطهری، بی‌تا: 171) حمایت
و پشتیبانی خود را از ملت‌های ستمدیده و مستضعفان جهان اعلام نموده و
قاطعانه می‌فرمایند:
«ما
به پیروی از اسلام بزرگ از جمیع مستضعفین حمایت می‌کنیم و از شما و هر
سازمانی در جهاد که برای نجات کشور خویش بپاخاسته است، پشتیبانی می‌کنیم.
ما از مبارزات برادران فلسطینی و
مردم جنوب لبنان در مقابل اسرائیل غاصب کاملاً پشتیبانی می‌نماییم و به
خواست خدای تعالی بر دشمنان بشریت و اسلام پیروز خواهیم شد و امید است که
نصر خدایی و فتح مسلمانان نزدیک باشد» (امام‌خمینی، 1368، ج11: 110).
«من
دست و بازوی همۀ عزیزانی که در سراسر جهان کوله بار مبارزه را بر دوش
گرفته‌اند و عزم جهاد در راه خدا و اعتلای عزت مسلمین را نموده‌اند،
می‌بوسم و سلام و درودهای خالصانۀ خود
را به همۀ غنچه‌های آزادی و کمال نثار می‌کنم» (آیین انقلاب اسلامی، 1374:
424).
«فقرا
و متدینین بی‌بضاعت، گردانندگان و برپادارندگان واقعی انقلاب‌ها هستند. ما
باید تمام تلاشمان را بنماییم تا به هر صورتی که ممکن است خط اصولی دفاع
از مستضعفین را حفظ کنیم» (آیین
انقلاب اسلامی، 1374: 292).
امام
(ره) در شرایطی یک تنه سُکّان کشتی انقلاب را به دست گرفت که کمتر کسی
باور می‌کرد که این کشتی بتواند در دریای مواج و پر تلاطمِ دهر به ساحل
نجات برسد و البته آن شد که خدا خواست.
نه تنها کشتی انقلاب با سلامت به مقصد برسد بلکه راه مجاهدان و مبارزان در
شرق و غرب عالم را هموار نمود.
ب) علت دفاع
نهضت
امام (ره)، ادامه دهندۀ نهضت امام حسین (ع) و حلقۀ اتصال نهضت قائم آل
محمد (ص) حضرت ولی عصر (عج) می‌باشد. امام (ره) انگیزۀ قیام و انقلاب را
قرب الی‌الله و نجات مستضعفین از
دست مستکبرین معرفی نموده و با ندای حق‌طلبانۀ «کُونُوا لِلظّالِمِ خَصماً
وَ لِلمَظلُومِ عَوناً» (دشمن ستمگر، و یاور و پشتیبان ستمدیده باشید.) در
جهت مقاصد عالیۀ اسلام که همان تشکیل حکومت اسلامی بر مبنای سیره و روش
حضرت ختمی مرتب (ص) است گام بر می‌داشتند.
امام
(ره) همچون مولا و مقتدایشان امیر مؤمنان علی ابن ابیطالب (ع) که توانست
حوزۀ اسلامی بی‌سرپرست آن زمان را بعد از یک ربع قرن که سنت و سیرۀ پیغمبر
اسلام دگرگون شده بود زنده سازد،
توانسته با انگیزۀ اجرای قانون الهی و نجات مظلومین از دست ستمکاران و
احیای دین مبین اسلام، خواب راحت را از دیدگاه جهانخواران و سرسپردگانی که
به ستم و ظلم خویشتن اصرار می‌ورزیده‌اند، سلب نماید و نظام اسلام رسول
الله (ص) را در جهان استکبار ترویج نموده و از کعبه
و حج این منبر بزرگ بر بلندای بام انسانیت صدای مظلومان را به همۀ عالم
منعکس و آوای توحید را طنین‌انداز سازد (جعفری، 1376: 264).
آن
چیزی که برای امام (ره) مهم بود، ادای تکلیف و اجرای فرمان الهی بود، هرگز
به دنبال اهداف و غرایز شخصی نبوده‌اند. در این راستا با اشاره به حدیث
مولای متقیان امیر مؤمنان علی (ع)
هدف از قیام و علت دفاع را چنین توضیح می‌دهند:
«فرمایش
امام علی (ع) این است که خدایا! تو می‌دانی ما برای به دست آوردن منصب و
حکومت قیام نکرده‌ایم بلکه مقصود ما نجات مظلومین از دست ستمکاران است.
آنچه مرا وادار کرد که فرماندهی
و حکومت بر مردم را قبول کنم، این بود که خدای تبارک و تعالی از علما تعهد
گرفته و آنان را موظف کرده که به پرخوری و بهره‌مندی ظالمانه ستمگران و
گرسنگی جانکاه ستمدیدگان سکوت ننمایند. یا می‌فرماید: خدایا! تو خوب
می‌دانی که آنچه از ما سر زده و انجام شده، رقابت برای
به دست آوردن قدرت سیاسی، یا جستجوی چیزی از اموال ناچیز دنیا نبوده است و
بلافاصله دربارۀ این که سپس او و یارانش به چه منظور کوشش و تلاش
می‌کرده‌اند می‌فرماید: بلکه برای این بود که اصول روشن دینت را بازگردانیم
و به تحقق رسانیم و اصلاح را در کشورت پدید آوریم
تا در نتیجه آن بندگان ستمدیده‌ات ایمنی یابند و قوانین تعطیل شده و
بی‌اجرا مانده‌ات به اجرا درآید و برقرار گردد» (امام‌خمینی، 1373: 45).
بنیانگذار
نهضت، همانند بازیگران سیاسی جهان امروز نبوده‌اند که به صورت ظاهری و
مصلحت‌اندیشی و سوپاپ اطمینان به دفاع از محرومین و مستضعفین بپردازند بلکه
به قدری برای این قشر ارزش
قائل بوده‌اند که موفقیت و پیشرفت انبیاء و اولیای خدا را ناشی از حضور و
حمایت مستضعفین از آنها در طول تاریخ یاد می‌کنند:
«تمام
ادیان آسمانی از بین توده‌ها برخاسته است و با کمک مستضعفین بر مستکبرین
حمله برده است. مستضعفین در همۀ طول تاریخ به کمک انبیاء برخاسته‌اند و
مستکبرین را به جای خود نشانده‌اند.
در اسلام پیغمبر اکرم از بین مستضعفین برخاست و با کمک مستضعفین، مستکبرین
زمان خودش را آگاه کرد یا شکست داد. مستضعفین بر تمام ادیان حق دارند،
مستضعفین به اسلام حق دارند. زیرا در طول تاریخ 1400 ساله این جمعیت بودند
که کمک کردند دین اسلام را، ترویج کردند از دین
اسلام... نهضت ما هم با مستضعفین پیش رفت» (آیین انقلاب اسلامی، 1374:
291).
چگونگی دفاع از ملل اسلامی و مستضعف از دیدگاه امام (ره)
همان‌طور
که اشاره شد امام (ره) از آغاز شکل‌گیری نهضت اسلامی تا لحظه‌های آخر عمر
مبارکشان، دفاع از ملت‌های اسلامی را به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف
استراتژیک مبارزات خود قرار
داده و در مناسبت‌های مختلف از آنها حمایت و پشتیبانی نموده‌اند. دفاع
امام (ره) از ملت‌های اسلامی و مستضعف در قالب منافع ملی و یا توسعه‌طلبی و
کشورگشایی نبوده است بلکه منافع ملی را در چهارچوب منافع اسلامی دارای
اعتبار و ارزش می‌دانسته‌اند. دفاع از ملت‌های افغانستان،
لبنان و فلسطین در واقع دفاع از اعتقادات و مبانی و اصول اسلامی بوده است و
ایدئولوژی اسلام حد و مرز جغرافیایی نمی‌شناسد. زیرا اسلام مکتبی
جهان‌شمول و فراملیتی است.
با نگرشی به مطالب فوق می‌توانیم نقش آن حکیم فرزانه را در حمایت و چگونگی دفاع از ملل اسلامی و مستضعف به شرح زیر بیان داریم:
1-
دعوت به قیام؛ 2- حفظ اتحاد و وحدت اسلامی؛ 3- نفی سلطه‌پذیری و سلطه‌گری؛
4- سازش‌ناپذیری در مقابل دشمن؛ 5- دفاع از سرحدات اسلامی؛ 6- حمایت از
نهضت‌های آزادی‌بخش؛ 7- تشکیل هسته
مقاومت در جهان (جعفری، 1376: 270- 266). در این نوشتار برای جلوگیری از
طولانی شدن مباحث تنها به شرح برخی از موارد ذکر شده در بالا اکتفا
می‌نماییم.
1-
دعوت به قیام: امام (ره) همانند انبیای عظام و امامان معصوم ک مردم را به
قیام همه‌جانبه علیه دستگاه استبداد و جفاکار دعوت می‌کردند، ملت‌های
اسلامی و غیر اسلامی را به عدم سکوت
و قیام در مقابل حکومت‌های دست نشانده و قدرت‌های پوشالی سلطه‌گر که مشغول
چپاول و غارت اموال و منابع و معادن مسلمین و محرومین جامعه بودند، فرا
می‌خوانند و خطاب به ملت‌ها اعلام می‌کنند تا بانگ الله‌اکبر و قدرت ایمان
خود، دولت‌های فاسد را از صحنه بیرون و دست اجانب
را از مقدّرات کشورشان کوتاه نمایند:
«هان
ای مسلمانان جهان و مستضعفان تحت سلطۀ ستمگران! بپا خیزید و دست اتحاد به
هم دهید و از هیاهوی قدرتمندان نهراسید که این قرن به خواست خداوند قادر،
قرن غلبۀ مستضعفان بر مستکبران
و حق بر باطل است... ما از برادران اسلامی خود در مشارق و مغارب ارض
می‌خواهیم که با جمهوری اسلامی ایران هم‌صدا و هم‌جهت شده و با یاری خداوند
متعال، شر جنایتکاران را دفع و بساط چپاولگری را از کشورهای اسلامی و بلاد
مسلمین برچینند» (امام‌خمینی، 1363: 184- 183).
«هان
ای مظلومان جهان! از هر قشر و از هر کشوری هستید به خود آیید و از هیاهو و
عربدۀ آمریکا و سایر زورمندان تهی مغز نهراسید و جهان را بر آنان تنگ کنید
و حق خود را با مشت گره کرده
از آنان بگیرید» (امام‌خمینی، 1378: 162).
2-
نفی سلطه‌پذیری و سلطه‌گری: بر اساس موازین اسلامی ملل اسلامی حق تجاوز به
دیگران و اعمال سلطه بر آنان را ندارند. اسلام سلطه‌پذیری را نفی نموده و
دستور میدهد: هرگز تحت انقیاد
سلطه‌گران قرار نگرفته و با آنها به مبارزه برخیزند. در واقع اسلام
استکبار را که مبین نوعی سلطه‌گری و سلطه‌جویی و استعمار و استثمار فرهنگی،
سیاسی و اقتصادی توسط اقلیتی زورگو و نفع‌طلب بر خیل عظیم توده‌های محروم
می‌باشد، را محکوم می‌نماید. این اصل ضامن استقلال
سیاسی مسلمین می‌باشد. امام (ره) ضمن اعلام برنامۀ مکتب اسلام در این خصوص
در دو کلمه با عنوان «لاتَظلِمون وَ لا تُظلِموُن» (بقره، 181) (نه ستم
کنید و نه ستم بپذیرید) می‌فرمایند:
«ما
می‌خواهیم همۀ مردم، همۀ مسلمین و غیر مسلمین، همه در صلح و صفا باشند،
لکن معنایش این نیست که اگر یک کسی بخواهد بریزد در منزل یک کسی و تعدی
کند، ما بگوییم که سر صلح داشته باشید
و تن بدهید به ظلم. نه، همان‌طوری که ظلم حرام است، انظلام و تن دادن به
ظلم هم حرام است» (امام‌خمینی، 1378: 193).
3-
سازش‌ناپذیری در مقابل دشمن: یکی از آفات خطرناک مبارزۀ سیاسی و پیکار
نظامی، کشانده شدن جریان مبارزه به سمت خط سازش و تسلیم است. یعنی: دست
کشیدن از اصول و آرمان‌ها و فدا کردن
آن برای رسیدن به مسائل فرعی و کم اهمیت که معمولاً با توطئه‌های حساب شده
و از قبل تعیین شدۀ دشمن، چنین خطری بر سر راه مبارزات اصولی وجود دارد.
امام (ره) ضمن محکوم کردن خط سازش با دشمن، قاطعانه هشدار می‌دهند: «سازش
با ظالم، ظلم بر مظلومین است، سازش با ابرقدرت‌ها
ظلم بر بشر است. آنهایی که به ما می‌گویند: سازش کنید، آنها یا جاهل
هستند یا مزدور. سازش با ظالم، یعنی: این که دست ظالم را باز کن تا ظلم
کند. این خلاف رأی تمام انبیاست» (آیین انقلاب اسلامی، 1374: 393).
4-
دفاع از سرحدات اسلامی: در رسالۀ عملیۀ حضرت امام (ره) آمده: «اگر دشمن بر
بلاد مسلمانان و سرحدّات آن هجوم نماید، واجب است بر جمیع مسلمانان دفاع
از آن به هر وسیله‌ای که امکان
داشته باشد از بذل جان و مال» (امام‌خمینی، 1367: مسأله 2826).
تضییع
حقوق مسلمین و ضعیف گرداندن هر بخش از این سرزمین پهناور اسلامی می‌تواند
کل جوامع اسلامی را در معرض اضمحلال و از هم پاشیدگی قرار دهد. لذا
می‌بینیم که امام (ره) از حیثیت مسلمان‌ها
در کشورهای دیگر همچون تونس، مراکش، عربستان، کشمیر، لیبی، عراق، لبنان،
افغانستان و فلسطین دفاع می‌کنند و می‌فرمایند:
«ما
اعلام می‌کنیم که جمهوری اسلامی ایران برای همیشه حامی و پناهگاه مسلمانان
آزاده جهان و کشور ایران به عنوان یک دژ نظامی و آسیب‌ناپذیر نیاز سربازان
اسلام را تأمین و آنان را به
مبانی عقیدتی و تربیتی اسلام و همچنین به اصول و روش‌های مبارزه علیه
نظام‌های کفر و شرک آشنا می‌سازد» (امام‌خمینی، 1378: 268- 267).
امام (ره) در دفاع از قیام مردم فلسطین قاطعانه و با صلابت اعلام می‌نمایند:
«ما می‌گوییم اسرائیل باید از صفحۀ روزگار محو شود و بیت‌المقدس مال مسلمین و قبلۀ اول مسلمین است» (امام‌خمینی، 1363: 196).
امام
(ره) در قضیۀ جنگ شش روزۀ اسرائیل در خرداد 1346 به کشورهای مجاور،
اعلامیه‌ای در زمینۀ جنایت اسرائیل و تحریم اقتصادی آن صادر نمودند. ایشان
در این اعلامیه دولت اشغالگر صهیونیست
را مادۀ فساد در قلب ممالک اسلامی و عامل مقاصد استعمار دانسته و ریشه کن
نمودن آن را وظیفۀ جهان اسلام به ویژه ممالک اسلامی و ملل بزرگ اسلام
می‌شمارند (عمیدزنجانی، 1372: 477- 476).
نتیجه‌گیری
در
میان سطوح مختلف اندیشه‌های فقهی- سیاسی امام خمینی (ره)، نگرش دفاعی
ایشان از اهمیت فراوانی برخوردار است. اگر چه امام از نوادر فقها و شاید
تنها فقیهی می‌باشند که در مجموعه آراء
فقهی خود شخصاً به مقوله دفاعی و ابعاد گسترده آن توجه کرده است، و در این
رابطه ظرایف خاصی را در زمینه مسئولیت جامعه اسلامی، حکومت‌های مسلمان در
برابر بیگانگان و معترضان و تهدید کنندگان منافع و آرمان‌های اسلامی امت
اسلام متذکر شده‌اند. قرائن و شواهد موجود در
گستره آثار نظری بجا مانده از حضرت امام یعنی پیام‌ها، سخنرانی‌ها و فتاوی
ایشان بیانگر حاکمیت نوعی آرمان ایدئولوژیک جغرافیایی بر چارچوب تفکر
دفاعی حضرت است که از زاویه آرمان‌های اسلام‌گرایانه، عرصه نظری دفاع از
قلمرو منافع مسلمین و امت اسلامی را در سطوح ملی
(ایران اسلامی) و جهان اسلام (امت اسلامی) می‌جوید و حوزه‌های فرهنگی،
اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را در سطوحی فراتر از دفاع صرف نظامی پی‌جویی
می‌کند.
حضرت
امام خمینی (ره) از نوادر فقهای مصلح اجتماعی در میان علمای اسلامی است که
در طول چندین دهه، در حجم گسترده‌ای از آثار کتبی و شفاهی، دیدگاه‌های
فقهی ـ سیاسی خویش را مطرح کرده
است. مقوله استراتژی دفاع همه‌جانبه در نظر حضرت امام در برگیرنده گسترده
مفهومی کلانی است که در عین حال قابل تفکیک به اجزا متفاوت است، اما مرتبط و
متعادل با یکدیگرند. نگاه کردن کلان‌نگر امام در عرصه دفاعی، در کنار
پرداختن به ظرایف خاص، اشاره به برداشتی همه‌جانبه
دارد.
مقوله
دفاع، در فضای کلی اندیشه فقهی حضرت امام (ره) جایگاه خاصی را به خود
اختصاص داده است. در واقع ایشان به عنوان یک فقیه، بخشی از آرای خویش را به
مقوله دفاع معطوف کرده است. تحریرالوسیله
و کشف‌الاسرار به قراین مهمی به ویژه در حوزۀ «جهاد ابتدایی» اشاره دارند.
به طور کلی بیان شده است که در مجموع 35 مورد از فتاوای حضرت امام (ره) بر
محور مسأله دفاع، 9 مورد به «دفاع جمعی» و الباقی به «دفاع خودی» پرداخته
است.
تأکید
حضرت امام (ره) بر دفاع از ملل اسلامی و مستضعف با استناد به آیات قرآن
کریم، سنت و سیرۀ پیامبر اکرم (ص) و ائمۀ اطهار (ع) بوده و کاملاً با
معیارهای مکتب حیات‌بخش و دشمن‌سوز
اسلام ناب محمدی (ص) منطبق است.
دفاع
از ملل اسلامی و مستضعف، حمایت از جنبش‌های آزادی‌بخش، نفی سلطه‌گری و
سلطه‌پذیری، اتحاد و وحدت اسلامی، دفاع از سرحدّات بلاد اسلامی،
سازش‌ناپذیری در مقابل دشمن، تشکیل هسته‌های
مقاومت در جهان، از اصول استراتژیک و بنیادین در اندیشه‌ها و دیدگاه‌های
امام (ره) است که باید از آن صیانت و پاسداری نمود. در حقیقت امام (ره) راه
را برای ما باز نموده و زمینه‌ها را فراهم ساخته است و این ما هستیم که
باید با درک صحیحِ راه و خط امام، تبیین روشن
و دقیق دیدگاه‌ها و مواضع ارزشمند ایشان، ضمن حراست از آن سخنان حکیمانه،
آن را به نسل‌های آینده منتقل سازیم.
با
نگرشی به مطالب فوق می‌توان نتیجه گرفت که حرکت قاطعانه، سازش‌ناپذیر و
ستم‌سوز حضرت امام (ره) در دفاع از ملل اسلامی و مستضعف آثاری را بر جای
گذاشته که عبارتند از:
1-
عبودیت و بندگی در مقابل رب‌العالمین؛ 2- احیای مجد و عظمت اسلام و
مسلمین؛ 3- احیای فرهنگ اسلام ناب محمدی (ص) در مقابل اسلام آمریکایی؛ 4-
ارائۀ انقلاب اسلامی به جای دعوت اسلامی؛
5- بیداری ملت‌های اسلامی و غیر اسلامی؛ 6- آگاهی ملت‌ها از ارزش قیام
همگانی مردمی؛ 7- اتحاد و وحدت در مقابل دشمن مشترک؛ 8- ویرانی و فروپاشی
کاخ‌های سلطه‌گر و ستمگر؛ 9- استقلال، توجه و تکیه به نیروهای داخلی؛ 10-
خلع ید دست‌های پلید استعمار از کشورهای اسلامی؛
11- همراهی و مساعدت ملت‌ها با یکدیگر؛ 12- تقویت اعتماد و عزت نفس در
ملت‌ها.
امام
(ره) در زمینه دفاعی توجه خاصی را به نیروهای مسلح مبذول می‌داشتند. در
این زمینه رهنمودهای آن زعیم و مقتدای سربازان اسلام گره‌گشا و حلال مشکلات
بود. امام (ره) امر دفاع را
محدود به دفاع نظامی ننمودند بلکه در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و
اجتماعی ملت را تشویق به دفاع و مقابله با دشمنان اسلام می‌نمودند. امام
خمینی (ره) که خود برای دفاع از ارزش‌های اسلامی بپا خواستند برای امر دفاع
اهمیت بسیاری قائل بودند. در حالی که ارتش ایران
در زمان طاغوت برای سرکوبی مردم مسلمان به کار گرفته می‌شد، امام خمینی
(ره) ماهیت ارتش ایران را متحول نمودند و آن را تبدیل کردند به ارتشی مکتبی
و اسلامی که در صحنۀ نبرد با دشمنان اسلام و کشور قهرمانی‌ها نمود. ولایت
فقیه توانست در ارتش و نیروهای مسلح کشور معنویت
را جایگزین خواست‌های فردی و شخصی نماید و رهنمودهای امام (ره) در امر
دفاع مقدس راهگشای پیروزی‌های نیروهای مسلح در دفاع مقدس بود.
در
پایان باید چنین بیان نمود که دفاع در اندیشه امام خمینی (ره) ماهیتی الهی
و انسانی دارد. ایشان در اندیشۀ دفاعی خود رویکرد کاملاً دینی را برگزیده و
روح مبارزه و حفظ انگیزۀ دفاعی
را تبلور آرمان‌های دین و دینداری می‌دانند. در دیدگاه امام (ره)، دفاع؛
واکنش مشروع انسان برای تضمین حیات مادی و معنوی حفظ کرامت و شرف انسانی
خویش در برابر عوامل مهاجم است که تکلیفی است واجب و الهی.
نویسنده : احسان ایوبی پژوهشگر مسائل سیاسی
منابع:
-
مرندی، مهدی، ، تبیان، دفتر بیست و چهارم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی
-
شبانی، محمدرضا، اندیشه‌های دفاعی
حضرت امام خمینی(ره)، ، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی
نیروهای مسلح، چاپ اول، 1376.مجموعه مقالات چهارمین گردهمایی تبیین
اندیشه‌های دفاعی حضرت امام خمینی(ره)
-
قرآن‌کریم.
-
سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، تهران، انتشارات اسلام، ج1، 1375.
-
اشراق، محمدکریم، ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.جنگ در اسلام
-
رضوی، سیدعباس، جهاد دفاعی از دیدگاه امام خمینی(ره)،
مجموعه مقالات چهارمین گردهمایی تبیین اندیشه‌های دفاعی حضرت امام خمینی(ره)، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، چاپ اول، 1376.
-
امام‌خمینی، سید‌روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1368.
-
______________، تحریرالوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1379.
-
معصومی، یوسف، امام و دفاع فرهنگی، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های سیری در اندیشه‌های دفاعی امام خمینی (ره)، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، چاپ اول، جلد سوم، 1377.
10. امام‌خمینی، سید‌روح‌الله،
ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، قم، انتشارات آزادی، بی‌تا.
11. ______________،
ولایت فقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1373.
12. ______________،
در جستجوی راه از کلام امام، دفتر نوزدهم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363.
13. ______________،
رسالۀ توضیح المسائل، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1367.
14. ______________،
اسلام ناب در کلام و پیام امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378.
15. انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1374.
16. مطهری، مرتضی،
حماسۀ حسینی، تهران، نشر صدرا، بی‌تا.
17.
آیین انقلاب اسلامی، گزیده‌ای از اندیشه و آرای امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1374.
18. جعفری، سیداصغر، نقش امام (ره) در دفاع از ملل اسلامی و مستضعف،
مجموعه مقالات چهارمین گردهمایی تبیین اندیشه‌های دفاعی حضرت امام خمینی(ره)، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، چاپ اول، 1376.
19. عمیدزنجانی، عباسعلی،
انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، تهران، نشر کتاب سیاسی، 1372.
